فلسفه چيست ؟ ( 1 )

اولين مسأله‏ای كه لازم است درباره فلسفه بدانيم اين است كه فلسفه‏

چيست ؟

قبل از اين كه به اين پرسش پاسخ دهيم ، نظر به يك عده خلط مبحثهايی‏

كه در پاسخ اين پرسش واقع شده است ناچاريم مقدمه‏ای كوتاه درباره مطلبی‏

كه معمولا در كتب منطق ذكر می‏شود بياوريم :

تعريف لفظی و تعريف معنوی

منطقيين می‏گويند : آنگاه كه از چيستی يك شی‏ء پرسش می‏شود مورد پرسش‏
مختلف است .
گاهی مورد پرسش معنی و مفهوم لفظ است . يعنی هنگامی كه می‏پرسيم فلان‏
چيز چيست ؟ آن " چيز " مورد سؤال ، خود همان لفظ است . و منظور از "
چيستی " آن ، اين است كه معنی لغوی يا اصطلاحی آن لفظ چيست ؟ فرض كنيد
در ضمن قرائت كتابی به لفظ " پوپك " بر می‏خوريم و معنی آن را
نمی‏دانيم ، از

ديگری می‏پرسيم كه پوپك چيست ؟ او در جواب می‏گويد : پوپك نام مرغی‏
است . يا مثلا در عبارت منطقيين به لفظ ( كلمه ) بر می‏خوريم ، از ديگری‏
می‏پرسيم كه ( كلمه ) در اصطلاح منطقيين چيست ؟ او می‏گويد : ( كلمه ) در
اصطلاح منطقيين عبارت است از ( فعل ) در اصطلاح نحويين .
بديهی است كه رابطه لفظ و معنی رابطه‏ای است قراردادی و اصطلاحی ، خواه‏
اصطلاح عام يا اصطلاح خاص .
در پاسخ اينچنين سؤالی بايد موارد استعمال را جستجو كرد و يا به كتب‏
لغت مراجعه كرد . اينچنين سؤالی ممكن است پاسخهای متعدد داشته باشد و
همه آنها هم صحيح باشد . زيرا ممكن است يك لفظ در عرفهای مختلف ،
معانی مختلف داشته باشد ، مثلا يك لفظ در عرف اهل منطق و فلسفه ممكن‏
است معنی خاص داشته باشد و در عرف اهل ادب معنی ديگری . همچنانكه‏
لغت ( كلمه ) در عرف عام و هم در عرف علمای ادب يك معنی دارد ، و در
عرف منطقيين معنی ديگری . يا لغت ( قياس ) در عرف منطقيين يك معنی‏
دارد و در عرف فقها و اصوليين معنی ديگری .
وقتی يك لفظ در عرف واحد دو معنی يا چند معنی مختلف داشته باشد ، در
اينگونه موارد بايد گفت اين لغت در فلان اصطلاح به اين معنی است و در
فلان اصطلاح ديگر به فلان معنی ديگر است . پاسخهائی كه به اينگونه سؤالات‏
داده می‏شود ( تعريف لفظی ) ناميده می‏شود .
ولی گاهی كه از چيستی يك شی‏ء سؤال می‏شود مورد پرسش معنی لفظ نيست ،
بلكه حقيقت معنی است . نمی‏خواهيم

بپرسيم ( معنی اين لفظ چيست ؟ ) معنی لفظ را می‏دانيم ولی حقيقت و كنه‏
معنی بر ما مجهول است . سؤال از حقيقت و كنه معنی است . مثلا اگر
بپرسيم : ( انسان چيست ؟ ) مقصود اين نيست كه لغت انسان برای چه معنی‏
وضع شده است . همه می‏دانيم كه لغت انسان برای همين موجود خاص دوپای‏
راست اندام سخنگو وضع شده است . بلكه سؤال از اين است كه ماهيت و
حقيقت انسان چيست ؟ بديهی است كه پاسخ صحيح چنين سؤالی جز يك چيز
نمی‏تواند باشد . يعنی ممكن نيست كه چند پاسخ متعدد همه صحيح باشد .
پاسخی كه به اينگونه سؤالات داده می‏شود ( تعريف حقيقی ) خوانده می‏شود .
تعريف لفظی بر تعريف حقيقی مقدم است . يعنی اول بايد مفهوم لفظ را
مشخص كرد و سپس آن معنی مشخص شده را تعريف حقيقی كرد . والا موجب‏
مغالطه و مشاجره‏های بيجا خواهد شد .
زيرا اگر لفظی معانی لغوی يا اصطلاحی متعددی داشته باشد و اين تعدد
معانی مغفول عنه باشد ، هر دسته‏ای ممكن است معنی و اصطلاح خاصی را منظور
نظر قرار دهند و آن را تعريف كنند ، غافل از اين كه هر كدام از اينها
چيزی را در نظر دارد غير از آن چيزی كه ديگری در نظر گرفته است و بی‏جهت‏
با يكديگر مشاجره می‏كنند .
عدم تفكيك معنی لفظ از حقيقت معنی موجب می‏گردد كه احيانا تحولات و
تطوراتی كه در معنی لفظ پديد آمده است به حساب حقيقت معنی گذاشته شود
. مثلا ممكن است لفظ خاصی ابتدا در

يك معنی ( كل ) استعمال شود و بعد ، اصطلاحات تغيير كند و عينا همان لفظ
بجای ( كل ) در مورد ( جزء ) آن ( كل ) استعمال شود . اگر كسی معنی لفظ
را از حقيقت معنی تفكيك نكند خواهد پنداشت كه آن ( كل ) واقعا ( تجزيه‏
) شده است ، و حال آن كه در آن كل تغييری رخ نداده است بلكه لفظ مستعمل‏
در كل جای خود را عوض كرده و در جزء آن كل استعمال شده است .
اتفاقا در مورد ( فلسفه ) چنين اشتباهی دامنگير عموم فلاسفه غرب و
مقلدان شرقی آنها شده است و شايد توفيق بيابيم و در درسهای بعد آنرا
توضيح دهيم .
كلمه فلسفه يك كلمه اصطلاحی است و معانی اصطلاحی متعدد و گوناگونی‏
يافته است . گروههای مختلف فلاسفه هر كدام تعريف خاصی از فلسفه كرده‏اند
ولی اين اختلاف تعريف و تعبير مربوط به يك حقيقت نيست . هر گروهی اين‏
لفظ را در معنی خاص بكار برده‏اند ، و همان معنی خاص منظور خويشتن را
تعريف كرده‏اند .
آنچه يك گروه آنرا فلسفه می‏نامد گروه ديگر آنرا فلسفه نمی‏نامد ، يا
اساسا ارزش آنرا منكر است و يا آنرا به نام ديگر می‏خواند و يا جزء علم‏
ديگر می‏داند ، و قهرا از نظر هر گروه ، گروه ديگر فيلسوف خوانده نمی‏شوند
. از اينرو ما در پاسخ ( فلسفه چيست ؟ ) سعی می‏كنيم كه با توجه به‏
اصطلاحات مختلف به پاسخ بپردازيم . اول به پاسخ اين پرسش از نظر فلاسفه‏
اسلامی می‏پردازيم . و قبل از هر چيز ريشه لغوی اين كلمه را مورد بحث قرار
می‏دهيم .

لغت فلسفه

اين لغت ريشه يونانی دارد . همه علماء قديم و جديد كه با زبان يونانی‏
و تاريخ علمی يونان قديم آشنا بوده‏اند می‏گويند :
اين لغت مصدر جعلی عربی كلمه ( فيلوسوفيا ) است . كلمه فيلوسوفيا
مركب است از دو كلمه : ( فيلو ) و ( سوفيا ) . كلمه ( فيلو ) به معنی‏
دوستداری و كلمه ( سوفيا ) به معنی دانايی است ، و افلاطون ، سقراط را (
فيلوسوفس ) يعنی دوستدار دانايی معرفی می‏كند ( 1 ) . عليهذا كلمه (
فلسفه ) كه مصدر جعلی عربی است به معنی فيلسوفيگری است .
قبل از سقراط گروهی پديد آمدند كه خود را ( سوفيست ) يعنی دانشمند
می‏ناميدند . اين گروه ادراك انسان را مقياس حقيقت و واقعيت می‏گرفتند
و در استدلالهای خود مغالطه بكار می‏بردند .
تدريجا لغت ( سوفيست ) مفهوم اصلی خود را از دست داد و مفهوم مغالطه‏
كار به خود گرفت و سوفيست گری مرادف شد با مغالطه كاری . كلمه ( سفسطه‏
) در زبان عربی مصدر ساختگی ( سوفيست ) است كه اكنون در ميان ما به‏
معنی مغالطه كاری است .
سقراط به علت تواضع و فروتنی كه داشت و هم شايد به علت احتراز از
همرديف شدن با سوفيستها ، امتناع داشت كه او را
پاورقی :
( 1 ) ملل و نحل شهرستانی ، جلد 2 صفحه 231 و تاريخ فلسفه دكتر هومن‏
جلد اول ، صفحه . 20

( سوفيست ) يا دانشمند خوانند ( 1 ) . و از اينرو خود را ( فيلسوف )
يعنی دوستدار دانش خواند . تدريجا كلمه فيلوسوفيا ، بر عكس كلمه‏
سوفيست كه از مفهوم دانشمند به مفهوم مغالطه كار سقوط گرفت ، از مفهوم‏
دوستدار دانش به مفهوم دانشمند ارتقاء يافت و كلمه فلسفه نيز مرادف شد
با دانش . عليهذا لغت فيلسوف به عنوان يك لغت اصطلاحی ، قبل از سقراط
به كسی اطلاق نشده است و بعد از سقراط نيز بلافاصله به كسی اطلاق نشده .
لغت فلسفه نيز در آن ايام هنوز مفهوم مشخص نداشته است و می‏گويند ارسطو
نيز اين لغت را بكار نبرده است و بعدها اصطلاح فلسفه و فيلسوف رايج شده‏
است .

در اصطلاح مسلمين :

مسلمين اين لغت را از يونان گرفتند ، صيغه عربی از آن ساختند و صبغه‏
شرقی به آن دادند و آن را به معنی مطلق دانش عقلی بكار بردند .
فلسفه در اصطلاح شايع مسلمين نام يك فن خاص و دانش خاص نيست ، همه‏
دانشهای عقلی را در مقابل دانشهای نقلی از قبيل لغت ، نحو ، صرف ،
معانی ، بيان ، بديع ، عروض ، تفسير ، حديث ، فقه ، اصول ، تحت عنوان‏
كلی فلسفه نام می‏بردند . و چون اين لغت مفهوم عامی داشت ، قهرا فيلسوف‏
به كسی اطلاق می‏شد كه جامع همه علوم عقلی آن زمان ، اعم از الهيات و
پاورقی :
( 1 ) تاريخ فلسفه دكتر هومن جلد اول ، صفحه . 169

رياضيات و طبيعيات و سياسيات و اخلاقيات و منزليات بوده باشد . و به‏
اين اعتبار بود كه می‏گفتند : ( هر كس فيلسوف باشد جهانی می‏شود علمی ،
مشابه جهان عينی ) .
مسلمين آنگاه كه می‏خواستند تقسيم ارسطوئی را درباره علوم بيان كنند
كلمه فلسفه يا كلمه حكمت را بكار می‏بردند . می‏گفتند فلسفه ( يعنی علم‏
عقلی ) بر دو قسم است : نظری و عملی .
فلسفه نظری آن است كه درباره اشياء آنچنان كه هستند بحث می‏كند ، و
فلسفه عملی آن است كه درباره افعال انسان آنچنانكه بايد و شايسته است‏
باشد بحث می‏كند . فلسفه نظری بر سه قسم است :
الهيات يا فلسفه عليا . رياضيات يا فلسفه وسطا . طبيعيات يا فلسفه‏
سفلا . فلسفه عليا يا الهيات به نوبه خود مشتمل بر دو فن است : امور
عامه ، و ديگر الهيات بالمعنی الاخص .
رياضيات چهار بخش است و هر كدام علم عليحده است : حساب ، هندسه ،
هيئت ، موسيقی .
طبيعيات نيز به نوبه خود بخشها و اقسام زيادی دارد . فلسفه عملی نيز
به نوبه خود تقسيم می‏شود به علم اخلاق ، علم تدبير منزل ، علم سياست مدن.
عليهذا پس فيلسوف كامل يعنی جامع همه علوم نامبرده .

فلسفه حقيقی يا علم اعلی

از نظر اين فلاسفه ، در ميان بخشهای متعدد فلسفه ، يك بخش نسبت به‏
ساير بخشها امتياز خاص دارد و گوئی يك

سر و گردن از همه آنها بلندتر است و آن همان است كه به نامهای : فلسفه‏
اولی ، فلسفه عليا ، علم اعلی ، علم كلی ، الهيات ، مابعدالطبيعه (
متافيزيك ) خوانده می‏شود . امتياز اين علم نسبت به ساير علوم يكی در
اين است كه به عقيده قدما از هر علم ديگر برهانی‏تر و يقينی‏تر است .
ديگر اين كه بر همه علوم ديگر رياست و حكومت دارد و در واقع ملكه علوم‏
است ، زيرا علوم ديگر به او نياز كلی دارند و او نياز كلی به آنها ندارد
. سوم اين كه از همه علوم ديگر كلی‏تر و عامتر است ( 1 ) . از نظر اين‏
فلاسفه ، فلسفه حقيقی همين علم است . از اينرو گاهی كلمه فلسفه به خصوص‏
اين علم اطلاق می‏شد ، ولی اين اطلاق به ندرت اتفاق می‏افتاد .
پس ، از نظر قدمای فلاسفه ، لغت فلسفه دو معنی داشت : يك معنی شايع‏
، كه عبارت بود از مطلق دانش معقول كه شامل همه علوم غير نقلی بود .
ديگر معنی غير شايع ، كه عبارت بود از علم الهی يا فلسفه اولی كه از
شعب سه گانه فلسفه نظری است .
بنابراين اگر فلسفه را به حسب اصطلاح قدما بخواهيم تعريف كنيم و اصطلاح‏
شايع را در نظر بگيريم فلسفه چون يك لغت عام است و به فن خاص و علم‏
خاص اطلاق نمی‏شود ، تعريف خاص هم ندارد . فلسفه به حسب اين اصطلاح شايع‏
يعنی ، علم غير نقلی ، و فيلسوف شدن يعنی جامع همه علوم شدن ، و به‏
اعتبار همين عموميت مفهوم فلسفه بود كه می‏گفتند فلسفه كمال نفس انسان‏
است هم از جنبه نظری و هم از جنبه عملی .
پاورقی :
( 1 ) بيان و اثبات اين سه امتياز از عهده اين بحثهای مختصر خارج است‏
. رجوع شود به سه فصل اول الهيات شفا و اوائل جلد اول اسفار .

اما اگر اصطلاح غير شايع را بگيريم و منظورمان از فلسفه همان علمی باشد
كه قدما آنرا فلسفه حقيقی و يا فلسفه اولی و يا علم اعلی می‏خواندند فلسفه‏
تعريف خاص دارد و پاسخ سؤال ( فلسفه چيست ؟ ) اين است كه فلسفه‏
عبارتست از : ( علم به احوال موجود از آن جهت كه موجود است نه از آن‏
جهت كه تعين خاص دارد ، مثلا جسم است ، يا كم است يا كيف است ، يا
انسان است ، يا گياه است و غيره ) .
توضيح مطلب اين است كه اطلاعات ما درباره اشياء دو گونه است : يا
مخصوص است به نوع و يا جنس معينی و به عبارت ديگر درباره احوال و
احكام و عوارض خاص يك نوع و يا يك جنس معين است ، مثل علم ما به‏
احكام اعداد ، و يا احكام مقادير ، و يا احوال و آثار گياهان و يا احوال‏
و آثار و احكام بدن انسان ، و امثال اينها كه اول را علم حساب يا
عددشناسی می‏ناميم ، و دوم را علم هندسه يا مقدار شناسی ، و سوم را علم‏
گياه شناسی ، و چهارم را علم پزشكی يا بدن شناسی ، و همچنين ساير علوم از
قبيل آسمان شناسی ، زمين شناسی ، معدن شناسی ، حيوان شناسی ، روانشناسی ،
جامعه شناسی ، اتم شناسی و غيره .
و يا مخصوص به نوع خاص نيست ، يعنی موجود از آن جهت كه نوع خاص‏
است آن احوال و احكام و آثار را ندارد ، بلكه از آن جهت دارای آن احكام‏
و احوال و آثار است كه ( موجود ) است . به عبارت ديگر جهان گاهی از
نظر كثرت و موضوعات جدا جدا مورد مطالعه قرار می‏گيرد و گاهی از جهت‏
وحدت ، يعنی ( موجود ) را از آن جهت كه موجود است به عنوان يك ( واحد
) در نظر

می‏گيريم و مطالعات خود را درباره آن ( واحد ) كه شامل همه چيز است‏
ادامه می‏دهيم .
ما اگر جهان را به يك اندام تشبيه كنيم می‏بينيم كه مطالعه ما درباره‏
اين اندام دو گونه است : برخی مطالعات ما مربوط است به اعضاء اين‏
اندام ، مثلا سر يا دست يا پا يا چشم اين اندام ، ولی برخی مطالعات ما
مربوط می‏شود به كل اندام مثل اين كه آيا اين اندام از كی به وجود آمده‏
است و تا كی ادامه می‏يابد ؟ و آيا اساسا ( كی ) درباره مجموع اندام معنی‏
و مفهوم دارد يا نه ؟ آيا اين اندام يك وحدت واقعی دارد و كثرت اعضاء
كثرت ظاهری و غير حقيقی است يا وحدتش اعتباری است و از حد وابستگی‏
ماشينی يعنی وحدت صناعی تجاوز نمی‏كند ؟ آيا اين اندام يك مبدأ دارد كه‏
ساير اعضاء از آن به وجود آمده‏اند ؟ مثلا آيا اين اندام سر دارد و سر
اندام منشأ پيدايش ساير اعضاء است يا اندامی است بی سر ؟ آيا اگر سر
دارد ، سر اين اندام از يك مغز شاعر و مدرك برخوردار است و يا پوك و
خالی است ؟ آيا تمام اندام حتی ناخن و استخوان از نوعی حيات و زندگی‏
برخوردار است و يا شعور و ادراك در اين اندام محدود است به برخی‏
موجودات كه تصادفا مانند كرمی كه در يك لش مرده پيدا می‏شوند پيدا شده‏
است و آن كرمها همانها است كه به نام حيوان و از آن جمله انسان خوانده‏
می‏شوند ؟ . آيا اين اندام در مجموع خود هدفی را تعقيب می‏كند و بسوی كمال‏
و حقيقتی روان است يا موجودی است بی‏هدف و بی‏مقصد ؟ آيا پيدايش و زوال‏
اعضاء تصادفی است يا قانون عليت

بر آن حكمفرما است و هيچ پديده‏ای بدون علت نيست و هر معلول خاص از
علت خاص پديد می‏آيد ؟ آيا نظام حاكم بر اين اندام نظامی قطعی و لايتخلف‏
است يا هيچ ضرورت و قطعيتی بر آن حاكم نيست ؟ آيا ترتيب و تقدم و
تأخير اعضاء اين اندام واقعی و حقيقی است يا نه ؟ مجموع جهازات كلی اين‏
اندام چند تا است ؟ و امثال اينها .
آن قسمت از مطالعات ما كه مربوط می‏شود به عضو شناسی جهان هستی ، (
علم ) است و آن قسمت از مطالعات كه مربوط می‏شود به اندام شناسی جهان ،
( فلسفه ) است .
پس می‏بينيم كه يك ( تيپ ) خاص از مسائل است كه با مسائل هيچ علمی‏
از علوم جهان كه درباره يك موجود خاص تحقيق می‏كند شباهت ندارد ولی‏
خودشان تيپ خاصی را تشكيل می‏دهند . وقتی كه درباره اين تيپ مسائل از
نظر شناسايی ( اجزاء العلوم ) مطالعه می‏كنيم و می‏خواهيم بفهميم از نظر
فنی ، مسائل اين تيپی از عوارض چه موضوعی به شمار می‏روند ، می‏بينيم از
عوارض ( موجود بما هو موجود ) است و البته توضيح و تشريح اين مطلب در
كتب مبسوط فلسفی بايد صورت گيرد و از عهده اين درس خارج است .
علاوه بر مسائل بالا ، هر گاه ما درباره ماهيت اشياء بحث كنيم كه مثلا
ماهيت و چيستی و تعريف واقعی جسم يا انسان چيست ؟ يا هر گاه بخواهيم‏
درباره وجود و هستی اشياء بحث كنيم مثلا آيا دائره حقيقی يا خط حقيقی‏
موجود است يا نه ؟ باز به همين فن مربوط می‏شود زيرا بحث درباره اين‏
امور نيز بحث درباره

عوارض موجود بما هو موجود است . يعنی به اصطلاح ماهيات ، از عوارض و
احكام موجود بما هو موجود می‏باشند . اين بحث نيز دامنه دراز دارد و از
حدود اين درس خارج است . در كتب مبسوط فلسفی درباره آن بحث شده است.
نتيجه بحث اين شد كه اگر كسی از ما بپرسد كه فلسفه چيست ؟ ما قبل از
آن كه به پرسش او پاسخ دهيم می‏گوييم اين لغت در عرف هر گروهی اصطلاح‏
خاص دارد .
اگر منظور تعريف فلسفه مصطلح مسلمين است در اصطلاح رايج مسلمين اين‏
كلمه اسم جنس است برای همه علوم عقلی و نام علم خاصی نيست كه بتوان‏
تعريف كرد ، و در اصطلاح غير رايج ، نام فلسفه اولی است و آن علمی است‏
كه درباره كلی‏ترين مسائل هستی كه مربوط به هيچ موضوع خاص نيست و به همه‏
موضوعات هم مربوط است بحث می‏كند ، آن علمی است كه همه هستی را به‏
عنوان موضوع واحد مورد مطالعه قرار می‏دهد .

نظرات شما عزیزان:

فاطمه شیرین

ساعت0:31---14 ارديبهشت 1393

- [ایمیل]

سلام.
ممنون.وبلاگ خوبی دارید...
.
.
.
راستی معذرت که نمیتونم زود زود سر بزنم.
موفق باشید.

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: